Theo dõi cuộc chiến tranh ở Ucraine mấy năm qua mọi người có thể thấy được vai trò hết sức quan trọng của các máy bay không người lái, đó là thứ vũ khí công nghệ mới có sức mạnh rất lớn trên chiến trường.
Ngoài những máy bay không người lái có thể mang theo bom, tôi nhớ có bài báo đưa tin khi chiến tranh mới nổ ra, một cậu thanh niên trẻ khi chơi máy bay điều khiển từ xa có camera, tức flycam, đã chụp được những hình ảnh di chuyển của quân đội Nga và gửi cho quân đội Ukraine. Chỉ một việc ngẫu nhiên đã giúp cho phía Ucraine tránh được những tổn thất quan trọng.
Trong những giai đoạn giao tranh ác liệt các thiết bị bay không người lái có nhiệm vụ quan sát chiến trường từ trên cao đã truyền dẫn dữ liệu báo cho những đơn vị trực tiếp chiến đấu thực hiện các hoạt động tấn công phòng thủ trực tiếp tức thì.
Như thế thì tính quan trọng của những thiết bị bay không người lái không còn phải bàn cãi nữa, vấn đề là hiện nay ở nước ta các cơ quan quản lý đang xây dựng quy định chính sách pháp luật để quản lý vấn đề này.
Văn bản dự thảo Luật Phòng không nhân dân đang được đăng công khai trên mạng điện tử để lấy ý kiến dự thảo, trong văn bản có phân loại về tàu bay không người lái và các phương tiện bay siêu nhẹ.
Trong đó tàu bay không người lái được giải thích là thiết bị bay mà việc điều khiển, duy trì hoạt động của chuyến bay không cần có sự tham gia điều khiển trực tiếp của phi công, tổ lái trên thiết bị bay đó.
Còn phương tiện bay siêu nhẹ là các loại Flycam, khí cầu, mô hình bay. Flycam là phương tiện bay có gắn camera được điều khiển từ xa để chụp ảnh, quay video từ trên cao. Dự luật đưa ra nội dung đề xuất người từ 18 tuổi mới được sử dụng flycam.
Cụ thể tại Điều 30 quy định về việc đăng ký, khai thác, sử dụng tàu bay không người lái, phương tiện bay siêu nhẹ có quy định: Người trực tiếp điều khiển tàu bay không người lái, phương tiện bay siêu nhẹ như flycam phải đủ 18 tuổi và được đào tạo, cấp chứng chỉ.
Dự thảo đưa ra yêu cầu: Tổ chức, cá nhân khi tổ chức hoạt động bay phải được cấp phép.
Cơ quan quản lý cho rằng ở Việt Nam việc khai thác, sử dụng phương tiện bay không người lái ngày càng phổ biến, đa dạng. Các vụ việc vi phạm có chiều hướng phức tạp, nguy cơ đe dọa đến quốc phòng, an ninh, an toàn hàng không.
Theo như dự thảo quy định thì tất cả các hoạt động bay không người lái sẽ đều phải được cấp phép, trong đó bao gồm các máy bay không người lái và các thiết bị bay như flycam, thì đây là chính sách rất nặng về quản lý.
Tôi thấy các thiết bị bay không người lái đầu tiên xuất phát điểm là một thứ đồ chơi công nghệ, sau đó thì mới được cải tiến có thêm các chức năng để phục vụ cho các hoạt động dân sự hoặc quốc phòng.
Cho dù tới thời điểm này các thiết bị bay không người lái đã được phát triển nên những mức rất cao với những tính năng phức tạp, nhưng một phạm vi ứng dụng rộng lớn của nó vẫn là một thứ đồ chơi công nghệ hiện diện trong đời sống.
Việc làm luật bởi vậy cần tạo lập hành lang pháp lý để người dân thực hiện các quyền của mình, trong đó có quyền được sử dụng thiết bị bay không người lái như là một thứ phương tiện phục vụ cho đời sống dân sự.
Các quy định quản lý cần phải đơn giản để không cản trở việc người dân thực hiện các quyền, việc đưa ra quy định cần phải tính tới yếu tố thực tế về năng lực hiệu quả của bộ máy hành chính.
Có như thế thì mới có thể kỳ vọng hình dung rằng khi quy định được ban hành ra đó sẽ là một lực đẩy giúp cho các hoạt động của đời sống kinh tế xã hội phát triển tích cực phong phú.
Cũng cần hiểu rằng các kỹ năng của người dân trong các hoạt động dân sự có thể được phục vụ cho mục đích quốc phòng. Khi các kỹ năng trong hoạt động dân sự phát triển rộng rãi thì trong trường hợp quốc phòng cần tới nguồn nhân lực sẽ có sẵn ngay một lượng đông đảo những người có khả năng
Như thế việc tạo điều kiện cho người dân sử dụng rộng rãi thiết bị bay không người lái chính là một biện pháp phòng thủ từ xa có thể sử dụng những nguồn nhân lực đó cho những mục đích khi cần.
Trước khi phổ biến các thiết bị bay không người lái có gắn camera, gọi là fly cam, thì trước đó đã phổ biến các máy bay điều khiển từ xa mà trẻ em và thanh thiếu niên vẫn có thể mua chơi ở các siêu thị đồ chơi. Bây giờ gắn thêm camera thì phần lớn công dụng của nó vẫn chỉ là một thứ đồ chơi công nghệ phục vụ cho các hoạt động quay phim chụp ảnh.
Vậy nếu theo quy định mới việc sử dụng fly cam phải là người từ đủ 18 tuổi trở lên và phải qua huấn luyện đào tạo thì đối với những máy bay điều khiển từ xa không gắn camera lâu nay thanh thiếu niên vẫn chơi thì theo quy định mới có phải qua huấn luyện cấp phép hay không.
Trước kia những máy bay đồ chơi điều khiển từ xa không đặt ra vấn đề cấp phép, tới nay cũng những thiết bị bay không người lái như vậy có gắn thêm camera thì lại đặt ra vấn đề đào tạo cấp phép, vậy không lẽ do bởi gắn thêm chiếc camera những máy bay đồ chơi kia lại trở thành nguy hiểm.
Hiện nay trên thị trường đang bán những thiết bị flycam giá chỉ chưa tới một triệu đồng, rẻ hơn rất nhiều so với những chiếc máy điện thoại di động. Mức giá rẻ sẽ đưa tới việc mua sắm sử dụng phổ biến thông dụng. Khi đó sẽ cần đánh giá mức độ nguy hại ra sao, có đến mức phải sử dụng những biện pháp quản lý chặt mà rồi sẽ cần đến nguồn lực cho bộ máy quản lý.
Cũng nên biết là flycam chạy bằng pin giống như điện thoại smartphone, người ta có thể sử dụng nhiều lần tại nhiều nơi, như thế mỗi lần sử dụng flycam lại phải xin giấy phép hoạt động bay thì liệu có hợp lý.
Lấy ví dụ một nhóm thanh niên dùng flycam quay ở những điểm du lịch mà họ ghé thăm, trong một ngày họ di chuyển vài nơi, vậy nơi nào dùng flycam cũng phải xin cấp phép bay hay sao. Những người nông dân khi sử dụng máy bay không người lái phục vụ cho việc phun thuốc trừ sâu trên cánh đồng chẳng lẽ mỗi lần bay cũng đều phải xin phép.
Hoặc như một doanh nghiệp ứng dụng thiết bị bay trong giao hàng, mỗi lần giao hàng đến một nơi khác nhau sẽ đều phải đăng ký cấp phép bay hay sao.
Nếu không thì sẽ bị đình chỉ bay theo quy định tại Điều 31 của dự thảo luật phòng không nhân dân.
Điều 31. Đình chỉ chuyến bay của tàu bay không người lái, phương tiện bay siêu nhẹ
1. Tàu bay không người lái, phương tiện bay siêu nhẹ bị đình chỉ chuyến bay trong các trường hợp sau:
a) Bay không đúng thời gian, độ cao, cự li theo quy định của giấy phép bay;
b) Giấy phép bay đã hết hạn hoặc tổ chức bay trước thời hạn quy định trong giấy phép, bay vượt quá giới hạn cho phép;
c) Trước khi tổ chức hoạt động bay không thông báo chuyến bay cho Trung tâm quản lý điều hành bay khu vực để thông báo dự báo bay;
d) Không thực hiện quy định hiệp đồng bay với cơ quan quân sự địa phương trong địa bàn có tổ chức hoạt động bay;
đ) Người điều khiển bay không có giấy chứng nhận hoặc giấy phép đủ điều kiện bay; sử dụng các phương tiện bay không đúng theo đăng ký ban đầu;
Tầm nhìn phát triển
Thiết nghĩ việc ngăn ngừa những hành vi gây hại có thể lường trước được và đưa ra những giải pháp hạn chế có thể được khoanh vùng. Ví như gần những khu vực doanh trại quân đội hoặc trụ sở cơ quan nhà nước, khu vực sân bay, thì có thể để biển cấm sử dụng fly cam giống như biển cấm quay phim chụp ảnh lâu nay.
Còn thì ở những phạm vi không gian khác công dân được quyền sử dụng các đồ chơi công nghệ một cách tự do. Nếu cần phải quản lý thì có thể áp dụng cách quản lý số seri và IMEI của máy điện thoại lâu nay, ngay khi một người mua máy sẽ được bên bán lưu lại thông tin người mua. Thủ tục quản lý cần phải hết sức đơn giản, nếu không thì sự phức tạp trong hành chính sẽ làm hạn chế đi động lực của các hoạt động.

Bởi vậy như tôi thấy thì những quy định trong văn bản dự thảo luật phòng không nhân dân đang được chú ý ở khía cạnh phòng ngừa do bởi thấy được tính năng của thiết bị bay không người lái trong quốc phòng.
Nhưng cũng cần nhìn nhận đây là sản phẩm của những hoạt động dân sự, tránh tình trạng vì lý do phòng ngừa đặt lên quá cao khiến cho các hoạt động này lại bị hạn chế giảm thiểu đi là điều không nên.
Khi đưa ra những quy định trong dự luật cũng cần đặt trong bối cảnh hiện nay công nghệ trên thế giới đã tiến bộ rất xa. Mới đây báo chí đưa tin là vệ tinh do thám của Hàn Quốc mới được phóng lên quỹ đạo đã có thể chụp ảnh rõ nét thủ đô Bình Nhưỡng của Triều Tiên. Báo chí cho biết việc này sẽ giúp cho Hàn Quốc không phải phụ thuộc vào những hình ảnh vệ tinh của Mỹ cung cấp lâu nay
Điều này cho thấy rằng việc bảo vệ bí mật cũng rất cần được chú trọng nhưng nếu vì lý do bảo vệ bí mật mà đưa ra những chính sách hạn chế nghiêm ngặt đối với việc sử dụng thiết bị bay không người lái thì vô hình chung sẽ chỉ giữ bí mật được với người dân trong nước còn thì đối với những nước bên ngoài thì lại không giữ được.
Bởi vậy các quy định cần cân đối hợp lí, tạo lập hành lang pháp lý để đẩy mạnh việc ứng dụng phát triển kinh tế xã hội từ thiết bị bay không người lái.
Luật sư Ngô Ngọc Trai