Tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV có một nội dung về Dự án Luật Tòa án chuyên biệt áp dụng cho Trung tâm tài chính quốc tế, trong đó có cơ chế về bổ nhiệm thẩm phán người nước ngoài.
Đây là điều mới mẻ đối với ngay cả chính giới luật học và những người làm việc trong lĩnh vực tư pháp, nhiều người có lẽ cùng còn chưa hình dung ra được ý nghĩa hay hệ quả của điều này.
Trung tâm tài chính quốc tế
Trình bày nội dung báo cáo Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao Nguyễn Văn Quảng nhấn mạnh đây là yếu tố then chốt để bảo đảm uy tín của thiết chế tài phán trong môi trường tài chính quốc tế.
Các lý do đưa đến việc cơ quan chuẩn bị dự thảo dự án luật đề xuất bổ nhiệm thẩm phán là người nước ngoài gồm: Về ngôn ngữ, đội ngũ công chức tòa án hiện nay chưa đủ trình độ tiếng Anh chuyên ngành kinh tế, quốc tế để đảm bảo xét xử theo yêu cầu của số 222/2025/QH15 của Quốc hội về Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam.
Về trình độ pháp lý, thẩm phán Việt Nam chủ yếu được đào tạo theo hệ thống dân luật, trong khi Tòa án tại Trung tâm tài chính quốc tế hoạt động theo hệ thống thông luật. Bên cạnh đó là sự thiếu hụt kinh nghiệm xét xử các vụ kiện tài chính quốc tế và yêu cầu về uy tín độc lập, khách quan để tạo niềm tin cho nhà đầu tư.
Thực tiễn từ Dubai cho thấy, trong 10 năm đầu, Trung tâm tài chính quốc tế Dubai phải thuê hoàn toàn tòa án và thẩm phán từ Singapore, Hong Kong (Trung Quốc) hay Anh để giải quyết tranh chấp.
Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn phát biểu ý kiến cho rằng khi đã thành lập Trung tâm tài chính quốc tế thì luật chơi phải phù hợp với quốc tế. Các cơ chế bao gồm cả tòa án chuyên biệt phải vượt trội để thu hút vốn, nếu không làm mạnh, nhà đầu tư sẽ không đến.
Tôi cho rằng, để mọi người thấy được tính xác đáng của đề xuất này trước tiên cần hiểu được Trung tâm tài chính quốc tế là gì, và phạm vi đối tượng xét xử của Tòa án chuyên biệt sẽ gồm những ai.
Căn cứ theo khoản 1 Điều 3 Nghị quyết 222/2025/QH15 của Quốc hội về Trung tâm tài chính quốc tế thì:
- Trung tâm tài chính quốc tế là khu vực có ranh giới địa lý xác định do Chính phủ thành lập đặt tại Thành phố Hồ Chí Minh và thành phố Đà Nẵng, tập trung hệ sinh thái đa dạng các dịch vụ tài chính và dịch vụ hỗ trợ, được áp dụng cơ chế, chính sách quy định tại Nghị quyết này.
- Thành viên Trung tâm tài chính quốc tế (sau đây gọi là Thành viên) là chủ thể được ghi nhận là Thành viên của Trung tâm tài chính quốc tế theo hình thức đăng ký hoặc được công nhận Thành viên hoặc được cấp giấy phép thành lập, hoạt động theo quy định tại Nghị quyết này và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, bao gồm:
a) Ngân hàng thương mại, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, công ty chứng khoán, doanh nghiệp bảo hiểm và doanh nghiệp tái bảo hiểm;
b) Quỹ đầu tư và quản lý tài sản;
c) Tổ chức hạ tầng thị trường;
d) Tổ chức công nghệ tài chính và tài sản số;
đ) Tổ chức cung cấp dịch vụ tư vấn và hỗ trợ;
e) Tổ chức phi tài chính;
g) Các chủ thể khác theo quy định của Chính phủ.
Như thế Trung tâm tài chính quốc tế vừa là một tên gọi cho một phạm vi ranh giới địa lý xác định, nhưng không phải mọi cá nhân tổ chức cư trú thành lập ở đó đều tham gia vào Trung tâm tài chính quốc tế, mà chỉ những tổ chức doanh nghiệp (có thể hiểu là chủ yếu là tổ chức tài chính quốc tế, doanh nghiệp đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp lớn trong nước) mới là thành viên.
Các thành viên này sẽ được công nhận hoặc đăng ký thành lập tại đó, và theo đó có thể hình dung là sẽ có một danh sách xác định về các thành viên của Trung tâm tài chính quốc tế. Khi hiểu ra như thế thì sẽ thấy việc lập tòa án chuyên biệt và thuê thẩm phán là người nước ngoài là giải pháp có thể chấp nhận được.
Thực tế lâu nay nhiều doanh nghiệp nhà đầu tư nước ngoài khi hoạt động kinh doanh ở Việt Nam cũng thường lựa chọn trong điều khoản giải quyết tranh chấp hợp đồng là sẽ giải quyết tranh chấp tại Trung tâm trọng tài quốc tế, ví như Trung tâm trọng tài thương mại ở Singapore hoặc Hong Kong.
Bởi vậy việc thành lập tòa án chuyên biệt và thuê thẩm phán người nước ngoài cũng không khác mấy với việc để các doanh nghiệp đưa vụ kiện ra giải quyết tranh chấp tại Trung tâm trọng tài quốc tế, việc lập tòa án chuyên biệt với thẩm phán người nước ngoài sẽ là tạo thêm lựa chọn cho nhà đầu tư yên tâm khi đưa tài sản vào Việt Nam, thiết nghĩ đó là điều hợp lý có thể làm.
Để dễ hiểu hơn thì có thể so sánh việc Trung tâm tài chính quốc tế thiết lập tòa án chuyên biệt thuê thẩm phán nước ngoài cũng giống như lâu nay trong một số giải thi đấu bóng đá ban tổ chức đã thuê Trọng tài thổi còi trận đấu là người nước ngoài để đảm bảo sự công tâm khách quan.
Đề xuất thêm giải pháp tài phán
Bên cạnh Tòa án chuyên biệt thuê thẩm phán là người nước ngoài thì tôi có thêm đề xuất giải pháp cho vấn đề tài phán như sau.
Như mọi người đã đồng thuận rằng cần tạo cơ chế vượt trội cho Trung tâm tài chính quốc tế. Ví dụ được đưa ra trên diễn đàn Quốc hội rằng Thực tiễn từ Dubai cho thấy, trong 10 năm đầu, Trung tâm tài chính quốc tế Dubai phải thuê hoàn toàn tòa án và thẩm phán từ Singapore, Hong Kong (Trung Quốc) hay Anh để giải quyết tranh chấp.
Hiện nay đối với những phán quyết của Trung tâm trọng tài nước ngoài, ví như Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế Singapore, sẽ không có hiệu lực ngay lập tức trên lãnh thổ Việt Nam. Sau khi có phán quyết trong tài thì đương sự sẽ phải làm thủ tục công nhận bởi Tòa án Việt Nam, tòa án có thể từ chối công nhận và không cho phép thi hành trong một số trường hợp.
Câu hỏi đặt ra là liệu có thể cân nhắc bãi bỏ thủ tục này đối với phán quyết của một số Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế có uy tín, ví như Trung tâm trọng tài tại Hong Kong, Singapore.
Làm thế sẽ giúp phán quyết của Trung tâm trọng tài có uy tín quốc tế sẽ có hiệu lực được thi hành ngay mà không lo nguy cơ bị từ chối công nhận ở Việt Nam, điều đó sẽ tạo sự yên tâm cho tổ chức tài chính và doanh nghiệp đầu tư nước ngoài.
Đó sẽ là một cách làm bổ sung thêm cho giải pháp lập tòa án chuyên biệt và thuê thẩm phán nước ngoài.
Tìm hiểu thì thấy thủ tục xin được công nhận phán quyết lâu nay cũng là một mối băn khoăn của nhà đầu tư nước ngoài. Về nguyên tắc quốc tế, tòa án một nước không có thẩm quyền hủy bỏ phán quyết trọng tài của một nước khác nhưng có thể công nhận hoặc từ chối công nhận phán quyết đó.
Năm 2022 Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã từ chối công nhận phán quyết của Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế Singapore giữa một doanh nghiệp Nhật Bản và một doanh nghiệp Việt Nam, lý do liên quan tới thủ tục chứng cứ và mâu thuẫn với nguyên tắc pháp luật trong nước, nhưng sau đó cấp phúc thẩm đã thay đổi và cho phép công nhận phán quyết của Trung tâm trọng tài quốc tế Singapore.
Vụ việc này thời điểm ấy đã thu hút sự quan tâm của giới pháp lý và cũng đã được báo chí đưa tin.
Đối với các phán quyết của trung tâm trọng tài thương mại trong nước bị hủy bởi tòa án trong nước thì không nằm trong phạm vi phân tích của bài này.
Bởi vậy, tựu chung lại quan điểm của tôi là ủng hộ những việc làm mới mẻ về thành lập Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế, bên cạnh đó thì cũng có thêm đề xuất như đã nêu.
Luật sư Ngô Ngọc Trai