Hôm 20/10/2025 tại Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Lê Minh Trí đã trình bày kết quả công tác của ngành tòa án trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV.
Báo cáo cho biết riêng các vụ án hình sự trong nhiệm kỳ các tòa án đã thụ lý 461.603 vụ với 872.582 bị cáo. Tính ra trung bình mỗi năm có 461.603/5năm bằng 92.320 vụ án và 872.582/5năm bằng 174.516 bị cáo.
Báo cáo cũng cho biết chỉ tính riêng năm 2025 các tòa án đã thụ lý 95.234 vụ với 192.109 bị cáo.
Nếu tính áng chừng theo con số bị cáo của năm 2025 thì chỉ trong khoảng 5 năm tới cả nước sẽ có chừng gần 1 triệu bị cáo.
Đó là một con số rất lớn công dân trong xã hội mà theo đó những vấn đề như quyền con người, quyền của bị can bị cáo cũng trở thành là một vấn đề lớn.
Việc xử lý những người phạm tội hình sự vốn dĩ đã là vấn đề quan trọng đối với đất nước cho nên đó là số liệu quan trọng được thống kê báo cáo trong các cuộc họp định kỳ nửa năm và cả năm trên diễn đàn Quốc Hội.
Điều tôi muốn chỉ ra là khía cạnh về đảm bảo quyền con người, quyền của bị can bị cáo không chỉ quan trọng đối với bản thân mỗi bị cáo trong vụ án mà khi cộng hưởng số lượng lớn bị cáo qua mỗi năm điều đó trở thành vấn đề hết sức quan trọng cho nền quản trị quốc gia.
Thêm quyền cho phạm nhân
Cũng tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội hóa XV Luật thi hành án hình sự và Luật thi hành tạm giữ, tạm giam được Quốc Hội đưa ra xem xét sửa đổi.
Đối với Luật thi hành án hình sự, thiết nghĩ nên có quy định rõ ràng cho phép phạm nhân được quyền mời luật sư tư vấn pháp lý và bảo vệ quyền lợi theo mong muốn của họ.
Phạm nhân trong môi trường giam giữ tự họ đã là người yếu thế trong mối quan hệ pháp lý, bởi lẽ đó việc trao thêm quyền nhờ luật sư cho họ là điều hợp lý.
Xung quanh phạm nhân có các quyền và nghĩa vụ mà họ cần được tư vấn sao cho có thể hiểu đúng và thực hiện cho đúng, việc giải thích phổ biến quyền và nghĩa vụ nếu được thực hiện bởi bên có nghĩa vụ đối ứng sẽ là thiếu hợp lý.
Phạm nhân có những quyền như là các chế độ điều kiện ăn ở sinh hoạt, lao động, chế độ thăm gặp người thân và phức tạp hơn nữa là quyền được hiến mô, bộ phận cơ thể, quyền được lưu trữ trững hoặc tinh trùng như đang được Quốc Hội thảo luận đưa vào trong lần sửa đổi lần này.
Đó là những quyền mà cách thức thực hiện nếu không được tư vấn giải thích hỗ trợ pháp lý thì cũng khó mà làm được.
Người chấp hành án phạt tù cũng không có nghĩa rằng xung quanh họ không còn các vấn đề pháp lý, những vấn đề liên quan tới hôn nhân gia đình, các khoản đầu tư kinh doanh, cổ phần cổ phiếu, thừa kế thế chấp.
Lâu nay hành lang pháp lý mặc dù cũng đã tạo điều kiện cho phép phạm nhân được nhờ luật sư trong một số việc dân sự, song trong những trường hợp như vậy người luật sư chỉ tham gia với tư cách là những “người khác” bên cạnh thân nhân trong việc được tạo điều kiện cho phép thăm gặp phạm nhân.
Trong bối cảnh kinh tế phát triển, nhiều phạm nhân hiện nay là những người có các hoạt động đầu tư kinh doanh, là các doanh nhân có những khối tài sản lớn, bởi vậy việc mở rộng quyền cho phép phạm nhân được quyền mời luật sư theo mong muốn của họ là điều cần thiết.
Việc cho phép phạm nhân được quyền mời luật sư cũng là để khắc phục một khoảng trống pháp lý hiện nay, đó là nhiều phạm nhân còn chưa đồng tình với những bản án dành cho họ đã có hiệu lực pháp luật.
Họ muốn kêu oan hoặc kháng nghị xin giảm nhẹ hình phạt hoặc xem xét giải quyết lại, song những việc ảnh hưởng nghiêm trọng tới quyền lợi pháp lý của họ như vậy thì họ lại thiếu đi quyền được nhờ luật sư tư vấn pháp lý.
Thêm quyền cho người bị tạm giam, tạm giữ
Đối với Luật thi hành tạm giữ, tạm giam, áp dụng đối với những người còn đang trong quá trình điều tra truy tố xét xử, thiết nghĩ cần nới lỏng các quy định theo hướng tôn trọng quyền được thăm gặp thân nhân của người bị giam giữ, lược bỏ đi những rào cản là những trường hợp hạn chế việc thăm gặp như lâu nay.
Lâu nay cách thức giải quyết vụ án phụ thuộc nhiều vào việc lấy cung, điều này cần được điều chỉnh thay đổi, việc điều tra phá án cần chú trọng nhiều hơn tới các nhân chứng, vật chứng, dữ liệu điện tử, có tính khách quan thay vì phụ thuộc vào lời khai chủ quan.
Cách giải quyết vụ án quá phụ thuộc vào lấy cung trái ngược với xu hướng về đảm bảo quyền trình bày lời khai, theo đó khai báo là quyền chứ không phải nghĩa vụ.
Đó là một cách viết khác cho phù hợp với bối cảnh phát triển của nền tư pháp về quyền im lặng, một chuẩn mực tư pháp đã được nhiều quốc gia áp dụng.
Từ cách giải quyết vụ án phụ thuộc nhiều vào lời khai dẫn tới việc hạn chế tiếp xúc thăm gặp của bị can bị cáo.
Ngoài ra cũng nên bổ sung chương mục quy định về việc đặt tiền đảm bảo thay cho biện pháp bắt ngăn chặn. Theo đó trường hợp nào với những tội danh gì người bị giam giữ có thể đặt tiền đảm bảo thay cho việc bị giam giữ thì nên được quy định ở trong luật này.
Thực tế nội dung này lâu nay cũng đã có quy định nhưng là ở văn bản dưới luật là thông tư, việc thực hiện trên thực tế lại cũng hạn chế, rất ít những trường hợp được đặt tiền đảm bảo thay cho biện pháp ngăn chặn.
Hiện nay trong xu thế phát triển nhận thức về hoạt động tư pháp, các cơ quan đã đưa ra quan điểm mới như không hình sự hóa các quan hệ dân sự, coi trọng kinh tế tư nhân và đội ngũ doanh nhân, lựa chọn các biện pháp dân sự hành chính thay cho hình sự trong những trường hợp có thể.
Phù hợp với xu hướng đó việc tăng cường biện pháp đặt tiền đảm bảo thay cho bắt ngăn chặn cũng là điều hợp lý và nên quy định ở ngay trong luật thi hành tạm giữ tạm giam để tăng khả năng thực thi.
Luật sư Ngô Ngọc Trai