Sau khi tôi viết bài “Án tử hình: Nghĩ về quyền trình bày lời khai của bị can”, trong đó băn khoăn về việc bị can có hiểu đúng và được thực hiện đúng về quyền trình bày lời khai hay không.
Sau đó một người nêu ý kiến cho rằng việc giải quyết vụ án hình sự thì chỉ cần đúng người đúng tội là đủ.
Đó có lẽ cũng là suy nghĩ của nhiều người.
Nhiều người lâu nay khi nhìn vào một vụ án hình sự thường cũng chỉ quan tâm xem đã giải quyết đúng người đúng tội hay chưa.
Không mấy ai quan tâm về quyền của những bị can được đảm bảo ra sao, càng không mấy ai quan tâm đến những tội phạm như ma túy, giết người.
Những nhận thức đơn giản như thế sẽ ảnh hưởng tới chất lượng của nền pháp lý.
Bởi vậy tôi chia sẻ thêm để mọi người thấy được sự quan trọng của việc đảm bảo các quyền của bị can mà pháp luật đã có quy định.
Quyền con người
Đầu tiên cần biết là Bộ luật tố tụng hình sự hiện tại quy định bị can được quyền “Trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”.
Theo đó khai báo là quyền, bị can không có nghĩa vụ phải khai báo, đó là cách hành văn phù hợp với bối cảnh phát triển của nền tư pháp về một chế định là quyền im lặng mà pháp luật nhiều nước đã quy định trao cho bị can.
Bên cạnh đó Bộ luật tố tụng hình sự cũng quy định trong việc giải quyết vụ án phải đảm bảo “không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội; góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân”.
Như thế, bên cạnh các nhiệm vụ không bỏ lọt, không làm oan (tức là đảm bảo đúng người đúng tội), pháp luật còn quy định phải bảo vệ quyền con người, quyền công dân.
Cho nên không như mọi người nghĩ việc giải quyết vụ án hình sự chỉ cần đúng người, đúng tội là đủ, mà hơn thế pháp luật còn đòi hỏi việc giải quyết phải đảm bảo quyền con người, quyền công dân.
Do công chúng lâu nay thiếu sự quan tâm thấu hiểu về vấn đề này, vì chưa được chỉ ra cho thấy sự quan trọng, cho nên môi trường nhận thức xã hội như thế khiến cho trong thực tế việc giải quyết các vụ án vấn đề này cũng còn bị xem nhẹ.
Nhiều người chưa từng va đụng tới các vấn đề pháp lý nên suy nghĩ đơn giản cho rằng việc đảm bảo thực hiện đúng quyền trình bày lời khai không quan trọng bằng việc không bỏ lọt tội phạm để đảm bảo trật tự an ninh xã hội.
Nay thử ví dụ, nếu bạn là một người kinh doanh, nếu bạn từng thực hiện một việc nhỏ như là khởi kiện một vụ kiện dân sự đòi tài sản hoặc bồi thường theo hợp đồng, bạn sẽ thấm thía và mong ước về một cơ chế tư pháp hiệu quả giúp bảo vệ quyền lợi chính đáng cho doanh nghiệp.
Hoặc khi không may bạn vướng vào vòng lao lý bị xử lý hình sự, khi ấy bạn sẽ nhớ tới những điều mà lúc được tự do đã nghe người khác nói nhưng không quan tâm, đó là quyền con người, quyền công dân, quyền im lặng, quyền trình bày lời khai và nhiều điều khác nữa.
Trật tự trị an xã hội
Khi thấu hiểu về tâm lý con người sẽ nhận ra rằng việc đảm bảo các quyền của bị can sẽ ảnh hưởng tới hiệu quả của việc giữ gìn trật tự trị an xã hội.
Hãy hình dung một đứa trẻ đang đi chơi hoặc đi học mà bị người lớn đánh đập, chỉ một vài cái tát hoặc vài lời nhục mạ đe dọa, điều đó sẽ ảnh hưởng lâu dài tới tâm lý trong quá trình trưởng thành về sau.
Trải qua điều đó sẽ ảnh hưởng tới thái độ nhìn nhận và cách ứng xử của một người về các sự việc, đứa trẻ có thể trở thành một người lớn ưa bạo lực và sử dụng bạo lực để giải quyết các khúc mắc trong cuộc sống.
Nêu ra như thế để mọi người hình dung việc trải qua bạo lực thể chất hoặc bạo lực tinh thần, sẽ ảnh hưởng tới hành vi của con người như thế nào.
Trong khi đó mọi người nên biết là mỗi năm trên cả nước có hàng trăm nghìn người bị khởi tố xử lý hình sự.
Trừ một số nhỏ bị án tử hình hoặc án chung thân, hầu hết trong số đó chỉ sau một số năm thụ án là họ lại trở về đời sống với đầy đủ quyền công dân.
Việc họ được đối xử như thế nào trong quá trình giải quyết vụ án sẽ ảnh hưởng tới cách nhìn nhận về nền pháp quyền, từ đó ảnh hưởng tới trật tự trị an xã hội.
Nếu việc giải quyết vụ án hình sự coi trọng trừng phạt như là một cách đảm bảo công lý, hãy cẩn thận, bởi chúng ta là những con người, với đầy đủ phẩm tính tốt xấu, với đầy đủ sự mẫn cảm và khả năng ghi nhớ.
Còn khi coi việc xử lý hình sự là một cách sửa chữa sai lầm và phục hồi nhân phẩm, khi đó sẽ phải lưu ý thận trọng với những gì diễn ra trong quá trình giải quyết vụ án, để đảm bảo phương tiện không chống lại giá trị của mục tiêu.
Cho nên quyền trình bày lời khai là một cách quy định để đảm bảo quyền con người, tránh những việc xâm phạm danh dự nhân phẩm thể chất, là rất quan trọng khi đặt trong bối cảnh với hàng chục nghìn vụ án, hàng trăm nghìn bị can mỗi năm.
Đối với những tội phạm như ma túy, giết người, dù rằng hành vi của các bị cáo là rất đáng ghét và gây phẫn nộ, nhưng sẽ là sai lầm nếu như xem nhẹ quyền của những người này trong quá trình giải quyết vụ án.
Luật sư Ngô Ngọc Trai
Ủng hộ tài chính cho những nghiên cứu thúc đẩy tiến bộ nền pháp lý xin gửi về: Số tài khoản Ngô Ngọc Trai 103880.275313 ngân hàng Viettinbank. Trân trọng cảm ơn!