Là người đã dành nhiều thời gian nghiên cứu luận bàn đóng góp ý kiến cho các văn bản pháp luật, tôi cho rằng nhà nước cần có cơ chế đãi ngộ và bảo vệ đối với những người phản biện pháp luật đưa ra được những ý kiến thảo luận có chất lượng hiệu quả.
Khối lượng công việc lập pháp lớn
Giai đoạn hiện nay bộ máy nhà nước đang thực hiện những bước cải cách sắp xếp rộng lớn, bao gồm việc giảm số lượng đơn vị hành chính cấp tỉnh trên cả nước từ 63 xuống còn 34 đơn vị, tổ chức chính quyền địa phương hai cấp.
Cùng với đó mục tiêu tăng trưởng phát triển kinh tế đặt ra kỳ vọng cũng rất cao, trong đó công tác lập pháp được coi là một trong những động lực bệ phóng cho phát triển.
Những điều đó đưa tới một khối lượng công việc lớn về lập pháp và đòi hỏi phải đảm bảo chất lượng cho những văn bản luật được làm ra.
Mặt khác, việc làm luật không phải là hoạt động đơn lẻ một chiều giống như cơ quan hành chính đưa ra một văn bản quyết định hành chính.
Để văn bản luật đi được vào cuộc sống, phản ánh đúng các vấn đề vướng mắc trong thực tế, đòi hỏi công tác xây dựng pháp luật cần có được những thảo luận phản biện.
Bởi vì người đưa ra một dự thảo quy định pháp luật sẽ không nắm bắt hết được những khía cạnh phong phú của đời sống rộng lớn mà quy định pháp luật sẽ tác động vào.
Vì lý do như vậy có thể cho rằng giai đoạn hiện nay khi khối lượng công việc lập pháp lớn, rất cần huy động năng lực tri thức pháp lý trong xây dựng pháp luật.
Hiện nay về góc độ thể chế vai trò phản biện xã hội được trao trách nhiệm chủ yếu cho thiết chế Mặt trận tổ quốc, trong đó bao gồm mặt trận và các tổ chức thành viên của mặt trận, gồm các hội đoàn thể.
Về góc độ pháp lý thì pháp luật cũng dành cho công dân vai trò phản biện đối với văn bản chính sách pháp luật, nhưng chưa có cơ chế hành lang pháp lý để ghi nhận đãi ngộ đối với hoạt động phản biện của cá nhân ngoài xã hội.
Trong khi đó qua theo dõi một số sự kiện pháp lý gần đây tôi chưa thấy những hoạt động bản biện của Mặt trận.
Ví như việc Bộ tài chính đưa ra đề xuất biểu thuế thu nhập cá nhân đối với giao dịch bất động sản, sau một thời gian ngắn thì đã thu hồi, hoặc gần hơn là việc Tòa án nhân dân tối cao đưa ra dự thảo văn bản quy định về việc xem xét lại bản án tử hình trước khi thi hành án, đây là văn bản quan trọng ảnh hưởng tới tính mạng của nhiều tử tù.
Có thể hình dung hoạt động của tổ chức sẽ cần có kế hoạch, cần được thu xếp và tập hợp tri thức phản biện, cho nên có độ trễ thời gian hơn so với những hoạt động phản biện của những cá nhân tự do.
Nhưng điều đó cũng cho thấy, nếu đánh giá công tác làm luật xét về mặt hiệu quả kinh tế, khi sự đúng sai của quy định sớm được làm rõ, sẽ đạt được tính kinh tế hiệu quả nhiều hơn, khi đó cần thấy được vai trò của người phản biện ngoài xã hội.
Để việc phản biện có chất lượng hiệu quả đòi hỏi người phản biện cần có mức độ tư duy tri thức ngang tầm với người ban hành ra chính sách, ngoài ra còn cần đến sự tâm huyết đối với sự nghiệp xây dựng pháp luật.
Với những ý nghĩa như thế nhưng đáng tiếc hiện tại chưa thấy có cơ chế gì cho những người phản biện độc lập.
Cơ chế bảo vệ
Rõ ràng phản biện là một yếu tố cấu thành trong xây dựng pháp luật, kém coi trọng hoạt động phản biện sẽ ảnh hưởng tới chất lượng của luật.
Trong việc xây dựng pháp luật hiện nay các ban ngành đã đặt ra vấn đề về kiểm soát quyền lực và ngăn chặn lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật, nhưng chưa có cơ chế gì về bênh vực bảo vệ cho những người phản biện pháp luật độc lập, những người có thể chịu rủi ro từ những nhóm lợi ích bị ảnh hưởng và những mối quyền lực không được kiểm soát.
Lâu nay trong hoạt động xây dựng pháp luật các ban ngành chú trọng đầu tư cho hoạt động soạn thảo nhưng chưa chú trọng đầu tư đúng mức cho hoạt động phản biện.
Đầu tư cho hoạt động phản biện không chỉ là tổ chức những hội nghị để lấy ý kiến mọi người mà là thiết lập một cơ chế hành lang pháp lý cho các ý kiến phản biện xã hội.
Nhìn rộng ra, lâu nay do chưa coi trọng phản biện xã hội cho nên nhìn chung xã hội cũng còn thiếu kỹ năng phản biện. Trong phạm vi nào đấy thì lại coi trọng đấu tranh phản bác.
Điều đó khác với phản biện pháp luật mục đích là để thuyết phục lẫn nhau, tìm kiếm sự đồng thuận, để cuối cùng thì thông qua các dự luật.
Trong bối cảnh như vậy những người có năng lực kỹ năng phản biện là vốn quý, cần có cơ chế trân trọng để từ đó lan tỏa những nhận thức về phản biện rộng ra xã hội.
Ngày nay khi kinh tế xã hội đã đạt được thành quả tăng trưởng phát triển, xã hội trở nên đa dạng các mối lợi ích, cơ hội thụ hưởng thành quả kinh tế của các nhóm cũng khác nhau.
Điều đó sẽ đưa tới những quan điểm nhìn nhận đánh giá khác nhau của các nhóm về mỗi vấn đề.
Nhưng dù quan điểm đánh giá thế nào mọi người vẫn cùng chung sống trong một xã hội, bởi vậy mọi người cần học kỹ năng tranh luận phản biện và chấp nhận sự tồn tại của những ý kiến khác biệt.
Với ý nghĩa đó phản biện không chỉ là một yếu tố trong xây dựng pháp luật mà còn là một kỹ năng đời sống mới trong bối cảnh xã hội tăng trưởng phát triển và ngày càng trở nên quan trọng hơn.
Luật sư Ngô Ngọc Trai