Mới đây Tòa án nhân dân tối cao đã trình ra dự thảo văn bản quy định về việc xem xét lại bản án tử hình trước khi thi hành án, tôi nhận thấy nội dung có nhiều vấn đề quan trọng đáng bàn.
Rút ngắn quá trình xem xét
Đầu tiên xin dẫn lại nội dung của dự thảo quy định về trình tự các bước xem xét lại bản án tử hình như sau:
Bước 1. Trong 7 ngày kể từ ngày bản án tử hình có hiệu lực pháp luật người bị kết án tử hình được gửi đơn xin ân giảm lên Chủ tịch nước.
Bước 2. Ngay sau khi nhận được đơn xin ân giảm của người bị kết án tử hình, Văn phòng Chủ tịch nước gửi đơn cùng các tài liệu kèm theo đến Chánh án TAND tối cao, Viện trưởng Viện KSND tối cao để cho ý kiến.
Bước 3. Chánh án TAND tối cao và Viện trưởng VKSND tối cao sau khi nhận được đơn và tài liệu kèm theo, có trách nhiệm xem xét đơn và ý kiến đề xuất “ân giảm hay không”. Trong 60 ngày phải trình lại ý kiến lên Chủ tịch nước.
Bước 4. Trong 01 năm kể từ ngày nhận được ý kiến của Chánh án TAND tối cao và Viện trưởng VKSND tối cao, Chủ tịch nước cân nhắc đưa ra quyết định ân giảm cho người bị kết án tử hình theo chính sách khoan hồng nhân đạo của Nhà nước.
Bước 5. Trường hợp không có quyết định ân giảm trong thời hạn này, Văn phòng Chủ tịch nước ra văn bản thông báo gửi cho Chánh án TAND tối cao, Viện trưởng Viện KSND tối cao, Chánh án Tòa án đã xét xử sơ thẩm và người bị kết án tử hình.
Bước 6. Sau khi nhận được thông báo về việc không có quyết định ân giảm của Chủ tịch nước, Chánh án Tòa án đã xét xử sơ thẩm tổ chức việc thi hành bản án tử hình theo quy định.
Bình luận: Như thế tôi thấy quãng thời gian xem xét bản án tử hình trước khi thi hành rút ngắn chỉ còn hơn một năm, quá ngắn để đảm bảo cho các cơ quan cứu xét một cách thấu đáo bản án tử hình.
Thiết nghĩ việc xem xét có kháng nghị hay không mà chỉ dựa vào lá đơn xin ân giảm của tử tội và các tài liệu kèm theo (thông thường là có thêm bản án sơ thẩm và phúc thẩm do tử tù lưu giữ được), chỉ với tài liệu ít ỏi như thế thì quyết định đưa ra sẽ khó đảm bảo mức độ xem xét thỏa đáng.
Với tinh thần thận trọng và đề cao quyền sống của con người, cần thiết phải quy định hai cơ quan này nghiên cứu đánh giá lại một lần nữa toàn bộ hồ sơ vụ án mà đã đưa ra phán quyết tử hình với thời gian cho phép kéo dài hơn.
Quy định thời hạn chỉ 60 ngày trong khi các cơ quan còn biết bao công việc khác, đấy là chưa kể việc xét xử được lập theo kế hoạch, lâu nay tôi chứng kiến có việc ở một thời điểm nào đấy nhiều vụ án có tử tội được đưa ra xét xử cùng một lúc, khi đó sẽ tạo áp lực xem xét đánh giá lại bản án tử hình trong khoảng thời gian ngắn cho nhiều trường hợp khác nhau.
Thiết kế quy định bù đắp cho năng lực con người
Tôi không hiểu vì sao quy định lại được xây dựng với một thời hạn quá ngắn gấp gáp như vậy, lâu nay áp lực thực tế xung quanh vấn đề này chỉ nằm ở việc trại giam phải lưu ý trong việc giam giữ các tử tội với thời gian kéo dài.
Nhưng bản thân sự áp lực này cũng không phải là điều gì quá nghiêm trọng, không có tổn hại gì quá nghiêm trọng gây ra cho xã hội từ sự việc này.
Trong khi thời gian giam giữ tử tội lâu nay có thể kéo dài tới năm bảy năm, hàng chục năm, thực tế đó có những nguyên nhân sâu xa của nó, thì nay đột ngột rút ngắn xuống còn chỉ hơn một năm là điều cần phải cân nhắc.
Không rõ các cơ quan xây dựng quy định dựa trên một định hướng quan điểm chủ đạo nào, thiết nghĩ trong trường hợp này (và trong nhiều trường hợp nếu không có những quan điểm chỉ đạo) thì việc xây dựng quy định hãy để cho các các mục tiêu giá trị dẫn lối.
Trường hợp này mục tiêu dẫn lối là đề cao tôn trọng quyền sống của con người.
Trên cơ sở đề cao tôn trọng quyền sống của con người, Quốc Hội đã bãi bỏ hình phạt tử hình ở tám tội danh, đó bao gồm các tội: Hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân (Điều 109); Phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Điều 114); Sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, phòng bệnh (Điều 194); Vận chuyển trái phép chất ma túy (Điều 250); Phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược (Điều 421); Gián điệp (Điều 110); Tham ô tài sản(Điều 353); Nhận hối lộ (Điều 354).
Thiết nghĩ cùng với quan điểm nhận thức như thế việc xây dựng quy định xem xét lại bản án tử hình trước khi thi hành cũng cần được dựa trên tinh thần đó.
Điều đó sẽ tạo ra sự nhất quán và tránh được những mâu thuẫn định hướng trong xây dựng pháp luật.
Mặt khác, trong bối cảnh hiện nay đâu đó vẫn còn những phán quyết khiến phải đặt ra câu hỏi rất lớn về năng lực trình độ trách nhiệm, bên cạnh đó ngay cả những quan điểm nhận thức pháp lý cũng còn đang trên đà phát triển, với những thay đổi mau chóng, ví như sự phát triển tiến bộ về nhận thức pháp lý đã đưa tới việc bãi bỏ hình phạt tử hình ở tám tội.
Bởi các lý do như vậy và trong khi năng lực trình độ con người là rất giới hạn, thì tốt hơn hết là nên đưa ra quy định để bù đắp cho cái giới hạn đó về năng lực của con người, đó là giãn thời gian ra để có thêm thời gian mà cân nhắc suy xét.
Luật sư Ngô Ngọc Trai